درمان بیماری های مفصلی در طب سنتی - وبلاگ قطب نما

به گزارش وبلاگ قطب نما، بیماری های مفصلی از جمله بیماری هائی هستند که از دیرباز سبب ابتلاء و از کار افتادگی انسان شده اند. تخصیص بخش مستقلی از کتاب قانون به وسیله ابوعلی سینا به شناخت و درمان این بیماری ها موید این نکته است.

نویسندگان: محمدرضا روئینی (1)

سیما صدرایی (2)

حسن رفعتی (3)

بیماری های مفصلی از جمله بیماری هائی هستند که از دیرباز سبب ابتلاء و از کار افتادگی انسان شده اند. تخصیص بخش مستقلی از کتاب قانون به وسیله ابوعلی سینا به شناخت و درمان این بیماری ها موید این نکته است.

اگرچه امروزه برخی عوامل ایجاد این بیماری تا حدودی به مدد تکنیکهای آزمایشگاهی شناخته شده، اما متأسفانه هیچ راه علاج قطعی برای آن پیشنهاد نشده و هنوز هم ابتلاء به این بیماری کابوس زندگی دردآوری را برای افراد مبتلا مجسم می سازد.

در این تحقیق بینش طب قدیم نسبت به علل و عوامل ایجاد این بیماری، افراد مستعد ابتلاء به آن و روشهای درمان آنالیز شده و مقایسه ای با روشهای متداول امروزی (آلئوپاتی و هومئوپاتی) اجرا شده است.

مختصراً قابل ذکر است که در طب سنتی، در درمان بیماری اخلاط و مزاجها از اهمیت خاصی برخوردار بوده و تجویز دارو با توجه به مزاج بیمار صورت می گیرد.

رایج ترین داروهای تجویز شده شامل مسهلها، داروهای با خاصیت ضد التهاب و داروهای مسکن مخدر و غیرمخدر هستند، به طورمثال که گرچه مصرف سورنجان در دردهای مفصلی بر پایه اعتقاد به اثر مسهلی آن بوده ولی امروزه تعیین شده که سورنجان حاوی کولشی سین یک آلکالوئید مؤثر در ناراحتیهای مفصلی و نقرس است. بحث مبسوط در ارتباط با گیاهان و داروها و روشهای بکار رفته در این مقاله آنالیز شده است.

بیماریهای مفصلی در طب امروز

بیماریهای مفصلی از مهم ترین بیماریهایی هستند که از دیرباز با بشر همراه بوده و موجب نگرانیهای فراوانی می شده اند. با وجود اینکه امروزه علم پزشکی به پیشرفتهای عظیمی در کنترل بسیاری از بیماریها نائل شده است، اما متأسفانه هیچ اقدام عملی کاملاً مؤثری بر علیه این دسته از بیماریها انجام نداده است. این نکته را از تعاریف و ذکر علل بیماری به وسیله متخصصین آن می توان دریافت.

آرتریت روماتوئید یک بیماری سیستمیک مزمن التهابی با علت نامعلوم است.

با آنکه اختلالات نسج همبند باسم بیماریهای اکتسابی تلقی شده اند؛ بیشتر اوقات علت اصلی آنها را نمی توان تشخیص داد و به نظر نمی رسد که همه آنها دارای علت مشابهی باشند.

عواملی چون ارث، عفونت یا آنتی ژنهای محیطی، نقصان ایمونوگلوبرلین با وجود سلولهای T به صورت نامناسب، آلرژی داروئی، کمپلکسهای ایمنی، آنافیلاکسی، سیتوکین ها یا مجموعه ای از آنها ظاهراً به درجات مختلف در این بیماریها دخالتی ناشناخته دارند.

اسپوندیلیت انکیلوزانت ایدیوپاتیک یک بیماری التهابی مزمن مفاصل و محور اسکلت بدن است.

از آنجائیکه علل بیماری ناشناخته مانده است لذا درمان بیماری کاملاً علامتی و تسکین است، گروههای دارویی متفاوتی برای درمان بکار می رودند که شامل موارد ذیل هستند.

1- داروهای ضد التهاب استروئیدی

2- داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی

3- داروهای مضعف سیستم ایمنی

4- داروهای مسکن مخدر

5- کلروکین

6- املاح طلا

7- پنی سیلامین

8- استفاده از سرما و گرما

توجه به تعاریف تازه درباره این بیماری و هم تنوع گروههای دارویی تجویز شده به خوبی روشن می سازد که این دسته از بیماریها ناشناخته و مجهول هستند و حداقل در حیطه درمان، دانش پیشرفته طب چیزی بیش از طب سنتی برای گفتن ندارد اگر کمتر نداشته باشد!!!

مفهوم درد و بیماری در طب سنتی

درد احساس منفیات است و عوامل آن منحصراً دو نوع است. نوعی از آن مزاج را بطور آنی دگرگون می سازد و آن انواع مختلف سوء مزاج است و نوع دیگر پیوستگی را جدا می اندازد. منظور از سوء مزاج این است که اندام خود دارای مزاجی است. وقتی مزاج بیگانه ای بر آن وارد می شود که مخالف مزاج گوهری است، اندم بوسیله این مزاج روی آور، گرمتر یا سردتر از حالت قبلی می شود و درد عارض می شود.

از آنجائیکه در این تعریف به مزاج اشاره شده است شرح مختصری راجع به برخی مفاهیم اساسی ضروری بنظر می رسد.

ارکان:

ارکان نخستین اجزای تشکیل دهنده جسم آدمی و دیگر اجسام هستند. بر اثر انتظام و اختلاط آنهاست که اجسام مختلف شکل گرفته اند. این عناصر آب و آتش و باد و خاک بوده و دارای مزاجهای تری، گرمی، سردی و خشکی هستند.

مزاج:

عبارتست از چنان کیفیتی که از واکنش متقابل اجزاء ریز مواد متضاد بوجود می آید. مزاج حالت فعالیت یک اندام یا کل بدن است. مزاج یا معتدل است و یا غیرمعتدل و مزاج غیرمعتدل ممکن است گرم، سرد، خشک، تر، گرم و تر، گرم وخشک، سرد و تر، سرد و خشک باشد.

خلط:

خلط یا Humor یا Humour ماده ای است مرطوب و روان که شامل خونی (دموی)، بلغمی، صفراوی، صفراوی سیاه یا سودایی است.

چگونگی پیدایش خلطها:

وقتی کیلوس ایجاد شده در دستگاه گوارش وارد عروق مزانتر و سپس کبد شده و در کبد می پزد. در هر نوع پخته شدنی بخشی کف مانند و قسمتی دُرد مانند ایجاد می شود. چنانچه زیاد از حد پخته شود حالتی شبیه سوختن رخ می دهد و اگر کمتر از حد لازم بپزد حالت خام بودن در آن پیدا می شود. آن کف صفرا است و آن درد سوداء و هر دو طبیعی هستند. آنچه می سوزد لطیفش صفرائی تباه و غلیظش سودائی تباه است. خام و نارسیده بلغم است و آنچه از این مجموعه صاف شده و پخته خون است.

علل حرکت اخلاط:

حرکت و خوردن چیزهای گرم خون و صفراء را به حرکت وامیدوارد و ممکن است سودا را هم تحریک کند آرامش بلغم و چند نوع از صفراء را تقویت می کند. تخیلات هم خود به خود اخلاط را تحریک می کند.

درد مفاصل:

گاهی مفاصل، بند استخوان ها، نقرس و عرق النساء سبب درد می شوند علت چیست؟

در وقوع درد شراکت بین بوجود آورنده درد و پذیرنده درد است. پذیرنده درد عبارت از اندامی است که ماده بیماری را از سبب دریافت نموده و در خود جای داده است.

بوجود آورنده های درد:

1- سبب های ابزاری مثل گشاد شدن بیش از حد مجاری و گدارها، مثل تنیدگی یا تخلخل اندام یا تازه ایجاد شدن مانعی از قبیل رستن گوشت و غده.

2- ماده بدجنس دردآور

3- انواع سوء مزاج که مهمترین درد مفاصل است (بیشتراً سوء مزاج سرد سبب این عوارض می شود).

انواع سوء مزاجی که سبب درد مفاصل می شود:

1- سوء مزاج ساده و بدون ماده خلط که پیامدهای زیر را دارد

الف- التهاب ساده و بدون ورم جای درد

ب- یخ بستگی و درد و کذار شدید

ج- خشکی گرمی بخش در سوء مزاج ساده

2- سوء مزاج همراه ماده خلط که به ترتیب اولویت عبارتست از:

الف- بلغم همراه ماده خلط مراری است

ب- از ماده خام بلغم است

ج- از خلط خونی است

د- از خلط صفراوی است

هـ- به ندرت از خلط سودائی است

قابل ذکر است که خلط های سبب درد مفاصل بیشتراً مواد زاید و بی مصرف در هضم های دوم و سوم را تشکیل می دهند.

3- سوء مزاج حاصل از پرخونی

درمان

اصول درمان

در طب سنتی فلسفه خاصی برای آنالیز انواع دردها براساس خلط ها و مزاج ها وجود داشته است، لذا این مطلب در درمان هم صندلی خاص داراست. باسم مثال، اگر بناست برای کسی که مزاج بلغمی و صفراوی دارد مسهلی تجویز شود بایستی آن مسهل هم باعث تخلیه بلغم و هم صفرا شود.

در خصوص دیگری اشاره شده است که مبتلایان به درد مفاصل که مزاج سویی دارند اصلاً نباید گوشت بخورند و در صورت احتیاج از گوشت پرنده، خرگوش و یا گوشت جوان استفاده نمایند.

کسانی که مزاج سودایی دارند و به درد مفاصل مبتلا شده اند باید ابتدا به اصلاح طحال بپردازند تا ماده سودایی از بدن خارج شود و بدن را رطوبت بخشند و نرم نمایند و سپس داروی تحلیل برنده درد مفاصل را مصرف نمایند.

ایجاد اسهال در بیمار مفصلی از مهمترین درمانها در طب سنتی است. بطوریکه صریحاً اشاره شده است که هر دارویی سبب اسهال می شود برای درد مفاصل مفید است زیرا قوت اسهال آور می آید و ماده را جذب می کند. آنگاه قوت بندآور می رسد و مجرای ماده را رنگ می کند، ماده به جای اول برنمی شود و چیزی هم در پی ماده نمی آید. در انتخاب ماده اسهال دهنده دقت بسیار ضروری است. داروی اسهال دردمندان مفاصل نباید بسیار گرم باشد که ماده خلط داخل جسم را بگذارد. مسهل ها از مهم ترین اجزاء نسخ تجویز شده برای بیماران مفصلی هستند و در این میان سورنجان اصلی ترین مسهل مصرفی است. اگرچه مصرف سورنجان در این بیماری بر پایه اعتقاد به اثر اسهال بوده است اما امروزه می دانی که کولشی سین که از مواد موثره این گیاه است از مهم ترین ترکیبات ضدالتهاب مفاصل است. قی هم در درمان درد مفاصل به اسم حرکت دهنده ماده دردمند و خروج آن از بدن مورد استفاده داشته است همان گونه که داروهای ادرارآور با همین علت کمابیش در نسخ دیده می شوند.

مسکن های مخدر و غیرمخدر هم در همه نسخه ها دیده می شوند که برای درمان علامتی و تسکین بکار می رفته اند.

بعلاوه گیاهان با خاصیت ضدالتهاب بوفور در نسخ دیده می شوند که مهمترین درمان امروزی هم در همین رابطه می باشد.

از آنجائیکه برخی از داروها برای بدن اثرات زیان آوری دارند در نسخ گیاهانی وجود دارند که برای جبران یا کاهش برخی عوارض جانبی بکار رفته اند. از دیگر خاصیتهای استفاده شده در درمان اثر کاهش یا افزایش جریان خون موضعی است که به وسیله گیاهان سرد نماینده موضعی، قابض موضعی و افزایش دهنده جریان خون موضعی حصول می شده است.

استفاده از آبهای معدنی و املاح معدنی هم بوفور توصیه شده است.

نکات قابل توجه در درمان بیماریهای مفصلی

در میان شرحاتی که در درمان یا تشخیص بیماری داده شده است برخی نکات وجود دارند که قابل توجه و تأمل هستند.

1- مقاومت به دارو؛ عوض کردن دارو در طی درمان بیماری توصیه نشده و اشاره شده است که دارو ممکن است تا مدتی مفید باشد اما بعداً اثر ننموده یا زیان بخشد.

2- بکار بردن دوز مناسب: بایستی مواظب بود که در ابتدای درمان میزان دارو آنقدر کم نباشد که ماده درد را به حرکت در آورد اما چندان بیرون نریزد که به حساب آید. ممکن است با این حرکت دادن ماده و اسهال نشدن آن، ماده ها در جای دیگر ثابت مانده هم رقیق و کم مایه شوند و به اندام دردمند راه یابند.

3- نزله ها و زکامها: نزله ها و زکامها از علل این بیماری ذکر شده اند که گرچه مکانیسم بیماری ناشناخته مانده اما به یکی از مهمترین علتها پی برده شده است.

گیاهان و موادی که در درمان بکار رفته اند

حب نیل (تخم نیلوفر) Convolvuis Arvensis

حب الملوک (ماهودانه) Euphorbia

بوزیدان (پنجه مرغ) Caucalis Orientalis

شاهتره Fumaria Capreiata

شاه پسند Verbena Hybrida

لوفا Luffa

حنظل Citrullus Vulgaris

الوا Aloe Verd

شش بندان Sinapis Alba

خردل Dorema Ammoniacum

اندران Dorema Ammoniacum

اتروف Penaea Sarcocolia

مقل Comifera

عاقرقرحا Anthemis Pyrethrum

سورنجان Colchicum Autumnale

سوسن Hemero Calis Fulva

مهموده (سقمونیا)

کوشنه (قسط) Costus Arabicus

موسیر Allium Ascalonicum

اسفرزه Plantago Psyllum

کرفس Apuim graveolens

کلم Brassica Olerocea

صندل سفید Santalum Album

صندل قرمز Peterocarpus Santalinus

بلوط Quercus

شوکران Conium Maculatum

بذرالبنگ Hyoscyamus Niger

اقاقیا Robinia Pseuclocacia

مهرگیاه Atropa belladona

هلیله زرد Termindis Chebula

گلنار Tecomella

هفت بند Polygonum

شبدر Trifolium Pratense

کاجیره Cartbamus Tinctorius

قازایاغی Chenopodium

شوید Anettum

زیره Carum Carvi

رازیانه Foenicalum Valgare

فندق Coryius Avellana

زردک وحشی Daucus Carota

خربق سیاه Helleborus Niger

میخک Caryophyllus

گل صد تومانی Paeonia

مریم نخودی Teucrium

سداب Ruta Graveolens

زنبق Tris Florentina

اسپند Peganum Harmalla

کتان Linum Usitatissimum

کُنجد Sesamum

حنا Lawsonid Alba

زعفران Crocus Sativus

شنگ Tragopogon orientalis

کوشاد Gentiana Lutea

روناس Rubid Tinctorum

پونه Menta Pulegiuim

خیار چنبر Cucumis Sativus

تاجریزی Solanum Dulcamard

شنبلیله Trigonelld Foenum

حب النجاح (4)

حب منتن

ایارج روفس

منابع:

1- قانون در طب جلد سوم

2- قانون در طب جلد پنجم

3- گیاهان داروئی دکتر زرگری (جلد5-1)

4- تحفه حکیم مؤمن

5- الحاوی

6- هاریسون 1990

سرانجام نامه های دانشکده داروسازی- دانشگاه علوم پزشکی تهران به شماره های (5)

954، 1917، 735، 941، 236، 1874، 2055، 2283، 2380، 957، 1074، 904، 1999، 948، 948، 2379، 1286، 1952، 2029، 2379، 816، 816، 24321715، 8781986، 1187، 878، 294، 799، 2363، 1073، 892، 2033، 1315، 166، 819، 166، 819، 166، 896، 2127، 35، 2370، 1874، 2045823، 1018، 2410، 2421، 2552، 2395، 1749.

پی نوشت ها:

1و2و3- دانشکده داروسازی- دانشگاه علوم پزشکی تهران

4- لازم به یادآوری است که اسامی لاتین برخی از داروها در متن ذکر نشده و به رغم آن که از نویسندگان محترم درخواست شد تا نوشته یکنواخت شود پاسخی دریافت نکردیم.

5- چاپ شماره سرانجام نامه ها بدون این که اطلاعات بیشتری ارائه شود صرفاً به خاطر رعایت امانت اجرا شده است.

منبع مقاله :

گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.

منبع: راسخون