دنیای پساکرونا، تکرار تاریخ یا رخدادی نو در نظم جهانی، آمریکا در راه افول یا طلوع دوباره؟ - وبلاگ قطب نما

به گزارش وبلاگ قطب نما، رفتار ترامپ در اصرار به تحریم هر چه بیشتر ایران و مقابله با حشدالشعبی عراق در این شرایط پاندمی جهانی، احتمال برنامه محور بودن این پاندمی جهانی که جان بی شمار انسان را به خطر انداخته است را به ذهن بیشتر متبادر می کند، هرچند که ماه پشت ابر نمی ماند.

به گزارش گروه رسانه های دیگر خبرگزاری وبلاگ قطب نما دکتر محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در سرمقاله روزنامه فرهیختگان نوشت:

جنگ دنیای دوم با به کارگیری سلاح کشتار جمعی برای اولین بار توسط ایالات متحده و کشتار دسته جمعی در دو شهر آسیایی و به جای ماندن اروپایی ویران سرانجام یافت. بدعتی جدید در به خدمت دریافت علم و فناوری در قدرت آفرینی کشورها خلق شد. نظمی نوین با حاکمیت ایالات متحده آغاز و پس از یک دهه با شوک پرتاب ماهواره اسپوتنیک 1 توسط اتحاد جماهیر شوروی در چهارم اکتبر 1957، در میان آمریکایی ها و وحشتی فوق العاده در میان مردمی که خود را فاتحان فناورانه جنگ می دانستند به بلوک شرق و غرب تقسیم شد. اقتدار در این دوره از پیشرانی در علم و فناوری حاصل آمد و آنچه در پرتاب اسپوتنیک توانست هژمونی اقتدار آمریکایی را خدشه دار کند دست بالا پیدا کردن اتحاد جماهیر شوروی در فناوری فضایی بود.

بحران اسپوتنیک بیش از هر حادثه دیگری در تاریخ آمریکا، توجه مردم و سیاست گذاران را به اهمیت بالای وضع سیاست های دولتی در حمایت از علم و فناوری جلب کرده است، سیاست هایی که هدف شان حفظ رجحان علمی، فناورانه و نظامی ایالات متحده در برابر دیگر کشورهای دنیا بود. سنگ بنایی که در انتها جنگ دنیای دوم و در واکنش به اسپوتنیک قرار گرفت ساختاری کلی که امروز علم ایالات متحده را به پیش می راند، به وجود آورد. بر پایه تصمیمات کلان سیاستی، دانشگاه ها بستر اولیه انجام تحقیقات مورد حمایت دولت قرار گرفت، آزمایشگاه های ملی با هدف پیشرفت علم در حمایت از امنیت ملی و دیگر نیازها راه اندازی شدد و این سیاست ها الهام بخش نسلی از دانشجویان شد که تحصیلات تکمیلی را در علوم و مهندسی دنبال می کردند. بلافاصله پس از انتها جنگ دنیای دوم و در خلال سال های آغازین جنگ سرد، حمایت دولت از علم افزایش یافت و نهادهای علمی شکوفا شدند که تضمین کننده 50 سال پیشتازی ایالات متحده در علم و فناوری دنیای بود و در پی آن حفظ موقعیت رهبری دنیا را همراه داشت.

بی شک پیشرفت های سیاسی و اقتصادی این کشور مرهون شوک وارده به جامعه آمریکایی در پی غافلگیری به سبب پرتاب اسپوتنیک بوده است. تصویب قانون فضایی در کنگره و تاسیس ناسا در سال 1958، افزایش چندده برابری بودجه بنیاد علم، تاسیس آزمایشگاه های ملی و سرانجام در همان سال تاسیس آژانس پروژه های پژوهشی پیشرفته (آرپا) -اکنون بسیاری آن را با نام دارپا می شناسند- در داخل وزارت دفاع که وظیفه آن پیشگیری از غافلگیری های فناورانه نظیر اسپوتنیک و درمقابل طرح ایده های پژوهشی نوآورانه با ریسک بالا بود و این فرایند تا انتها قرن بیستم ادامه داشت.

قرن بیستم پشت سر گذاشته شد، فروپاشی بلوک شرق، دستیابی به علوم و فناوری های همگرا (NBIC) و حاکمیت بر فضای مجازی نوید سلطه ای نوین به آمریکایی ها برای قرن بعد را می داد. اما توسعه اجتماعی و فرایند رشد در مناطق مختلف یک جابه جایی شگفت انگیز در جغرافیای دنیای آموزش عالی، پژوهش و نوآوری پدید آورد و منجر به پدیدار شدن یک دنیای چندقطبی فزاینده در علم و مهندسی پس از دهه ها رهبری علم توسط ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا و ژاپن بوده است. بررسی سرمایه گذاری کشورها در دو دهه اخیر نقش مهم مربوط به سرمایه گذاری در بستر پژوهشی را در طیف وسیعی از کشورها نشان می دهد. ایالات متحده که بازیگر اصلی پژوهش در دنیا بوده است در اسناد بالادستی اش از نگرانی هایش نسبت به جابه جایی لرزه ای دورنمای دنیای رقابت که، به طور ویژه و نه منحصراً، ناشی از توانمندی در حال رشد علمی و فناورانه چین و هند و حتی روسیه فدراتیو است می گوید.

با پیشتازی جمهوری اسلامی ایران در بیش از یک دهه در آهنگ رشد برون دادهای علمی ایران از جایگاه 58 در سال 1996 به رتبه 15 در تعداد برون دادهای علمی در سال های اخیر رسیده است. رشد صنعت هسته ای و فضایی و تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی ایران مستقل را نیز به عنوان یک قدرت نوظهور علمی بیان کرد. تحریم ها راهبردی بود منفعلانه از سوی ایالات متحده آمریکا برای جلوگیری از رشد علمی ایران که به صورت جدی دنبال شد و به بهانه فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی ایران نه تنها در عرصه اقتصادی، بانکی و نفتی بلکه در عرصه های علمی نیز به جد توسعه یافت.

ایالات متحده پس از خلق جغرافیای جدید علم در حال بررسی جایگاه خود است و نقاط ضعف را به شیوه قابل ملاحظه ای درک کرده است. گزارش بر فراز طوفان در سال 2005 توسط بنیاد علم آمریکا یک فراخوان بیدارباش برای ایالات متحده مبتنی بر تهدیداتی است که پیش روی سلطه آنها قرار گرفته است. این گزارش اثر چشمگیری بر مدیریت اوباما داشته است. این عقیده در ایالات متحده وجود دارد که نه تنها در ارتباط با آموزش، بلکه در زمینه صنایع دانش بنیان نیز پیشتازی آمریکا در دنیای مشترک به سرعت در حال تحلیل است. در گذشته ایالات متحده مقصد نهایی دانشجویان برای تحصیلات تکمیلی در سطح دنیا بوده است. تعداد دانشجویانی که در سال 2000 در ایالات متحده ثبت نام کرده اند از 475هزار نفر به 784هزار نفر در سال 2013 رسیده است. تا به امروز به سبب رقابت دیگر کشورها در جذب دانشجوی خارجی بیشتر، سهم ایالات متحده علی رغم افزایش تعداد با کاهش از 25% جمعیت دانشجوی سیال در سال 2000 به 19% سال 2013 رسیده است. انگلستان، استرالیا، فرانسه و آلمان دیگر کشورهایی هستند که مقصد عمده این دسته دانشجویان بوده است. به بیان دیگر در دنیای امروز قرن بیست ویکمی مرتبط که این ارتباطات هر روز گسترش می یابد، کارگران با مهارت علوم و مهندسی منشا جمع کنندگی ظرفیت نوآورانه ملت ها و اقتصاد رقابتی هستند. دولت ها در برخی از کشورها دسترسی به آموزش عالی را با اولویت بالایی فراهم کرده اند. در همین ایام آنها با افزایش جابه جایی نیروهای ماهر خود که در حوزه علوم و مهندسی تحصیل و یا کار می کردند، روبرو شده اند به طوری که کشورها در جذب استعداد های درخشان با یکدیگر مسابقه گذاشته اند.

آخرین شاخص های علم و فناوری که توسط بنیاد علم آمریکا تحت عنوان شاخص های علوم و مهندسی در 2020 منتشر شده است، نشان دهنده برابری و یا حتی سبقت چین در خیلی از موارد شاخص های پژوهش و نوآوری از ایالات متحده آمریکاست. تعداد فارغ التحصیلان دکتری در کشور چین به نزدیکی تعداد فارغ التحصیلان آمریکایی رسیده است. از طرف دیگر میزان سهم ایالات متحده در هزینه پژوهش در سطح دنیا سالانه درصدی کاهش می یابد و کشورهای آسیایی خصوصاً چین این سهم را به خودش اختصاص می دهد. همچنین میزان سرمایه گذاری چین در پژوهش از جمع کشورهای اروپایی بیشتر شده و پیش بینی می شود به زودی آمریکا را نیز پشت سر بگذارد. از سال 2000 تا 2017 سهم آمریکا از سرمایه گذاری دنیای در تحقیق از 32% به 25% کاهش یافته و همچنین اروپا نیز سهمش از 25% به 20% کاهش داشته و در عوض سهم کشورهای آسیای شرقی از 25% به 42% افزایش داشته است که این زنگ خطری جدی برای ایالات متحده است. در برون دادهای پژوهشی در کل دنیای علم در فاصله سال های 2000 تا 2018 سهم آمریکا از 28% به 17% کاهش یافته و درمقابل سهم چین از 5% به 21% افزایش نشان می دهد. در سهم ارزش افزوده صنایع با فناوری بالا و میانی رشد چین درمقابل ایالات متحده بسیار چشمگیر بوده است. به نحوی که در فناوری های بالا سهم آمریکا از 38% به 32% کاهشی بوده و درعوض سهم چین از 6% به 21% افزایشی است و در صنایع با فناوری های بالا و متوسط در 2018 چین با 28% از سهم آمریکا با 22% پیشی گرفته است؛ و این شاخص ها برای آمریکا بسیار نگران کننده است.

امروزه با این که علم و نوآوری بیش از هر زمان در اقتصاد و امنیت ملی ایالات متحده موثر است، برخی دانشمندان نگران آن هستند در مقایسه با رقبا با توجه به ابعاد مختلف سرمایه گذاری نظام حاکمه ایالات متحده خصوصا در حوزه نظامی و مسائل سیاسی-اجتماعی، از اشتیاق عمومی نسبت به حمایت دولت از علم کاسته شود. در واقع، در اثر بی توجهی و غفلت، رجحان دنیای آمریکا در علم به خطر افتاده است. دامنه این نگرانی ها از ترس های بعد از یازدهم سپتامبر 2001 آغاز می شود که سیاست گذاران ایالات متحده نتوانستند اهمیت علم در اقتدار را درک کنند و تا نگرانی ها درمورد سیاسی شدن علم و ابراز تاسف از اهمال دولت در آموزش علوم و ریاضیات پیش رفت. ایالات متحده وارد سه جنگ در منطقه خلیج فارس و افغانستان شد. نیروها و امکانات زیادی را به منطقه وارد کرد. و پس از آن جنگ های نیابتی در عراق و سوریه دو دهه ویرانی و جنگ هژمونی ایالات متحده را فرو ریخت.

چنانچه آمریکا بخواهد در اقتصاد جدید دنیای و مبتنی بر دانش از رقبای خود پیشی بگیرد، پیشرفت های علمی بیشتر و سریع تر مورد نیاز است که این مساله تعهدی تجدیدیافته نسبت به علم و سیاست های دولتی حامی آن را می طلبد. نگرانی از تعهد مردم و دولت نسبت به علم برخی ازجمله کننده ورنون اهلر آرـام آی نخستین دکترای فیزیک که تا بحال به کنگره راه پیدا کرده است را بر آن داشته که این پرسش را مطرح کنند: اکنون که به اسپوتنیک نیاز داریم، کجاست؟ افراد دیگری نظیر بیل گیتس، رئیس شرکت مایکروسافت آرزوی رخداد حادثه ای همچون اسپوتنیک یا به اصطلاح برهه اسپوتنیک را بازگو کرده اند تا بار دیگر منجر به وضع سیاست های دوراندیشانه در حوزه علم توسط دولت شود. برخی از شخصیت ها نظیر شرلی جکسون، رئیس پیشین انجمن ترویج علم در آمریکا و رئیس انستیتو پلی تکنیک رنسلر بر این باور هستند که ما در حال حاضر با یک بحران خاموش روبرویم. در گردهمایی کانون ملی رسانه در فوریه 2005، که در آن رهبران کسب وکار و دانشگاه ها دغدغه هایشان در ارتباط با رقابت رو به رشد حاصل از ظهور کشورهای آسیایی نظیر چین و هند را بیان کردند -رقابتی که رجحان علمی و فناورانه ایالات متحده را تهدید می کند- کریگ بارت ، مدیر ارشد اجرایی اینتل اشاره کرد: این یک بحران تدریجی است و چیزی نیست که ذهن آمریکایی درست به آن پاسخ دهد. ضربه ای همچون اسپوتنیک یا سونامی هم نیست. نویسنده برگزیده مقالات نیویورک تایمز، توماس ال فریدمن، اظهار می دارد که این بحران فرسایش مستمر بنیان علمی و مهندسی ایالات متحده است؛ چیزی که تا به امروز منشا نوآوری در آمریکا و ارتقادهنده استانداردهای زندگی بالای ما بوده است.

در کتاب پسااسپوتنیک: سیاست علمی آمریکا در قرن 21 که توسط دانشگاه میشیگان در سال 2008 میلادی انتشار یافته است، نیل، مک کرومیک و اسمیتث نویسندگان این کتاب معتقدند دلایل زیادی برای نگرانی نظام حاکمه ایالات متحده وجود دارد. دانش آموزان آمریکایی در آزمون های بین المللی علمی و ریاضی نتایج ضعیفی می گیرند. بسیاری از صنایع ، با واگذاری جایگاه شان به شرکت های خارجی خصوصاً شرکت های چینی در حال از دست دادن نقش رهبری سنتی خود هستند. مشاغل ایالات متحده هر روز بیشتر و بیشتر به کشورهای خارجی برون سپاری می شوند. با بالا رفتن تعهد دیگر کشورها به انجام تحقیقات علمی به دست خود، پیشرفت های مهم پژوهشی در خارج از ایالات متحده صورت می گیرد. روزبه روز موج گسترده تری از دانش آموزان ممتاز سراسر دنیا تصمیم به عدم ثبت نام در دانشگاه های آمریکا گرفته و جذب موسسات آموزشی دیگر کشورها که در زمینه کیفیت آموزش و پژوهش در حال تبدیل شدن به رقیبی برای ما هستند، می شوند. حال آنکه ایالات متحده با موانع علمی و فناورانه عظیمی برای چالش های ملی از قبیل وابستگی به نفت دیگر کشورها و احتمال بالقوه ابتلا به بیماری های فراگیر و دفاع در برابر خطر حمله بیولوژیک روبرو است.

این مسائل هرچند زنگ خطری از نوع هشدار معروف پرتاب اسپوتنیک به دست اتحاد جماهیر شوروی را به صدا درنمی آورند، اما نباید نادیده گرفته شوند. درنهایت، این چالش ها و مسائل بسیار دیگری از این دست، افزایش دامنه توجهات و متعاقباً افزایش آگاهی عمومی نسبت به چگونگی عملکرد دولت در راهبری پیشرفت علمی و فناورانه مردم ایالات متحده را می طلبند. این که ایالات متحده به جای رهبری دنیا در علم و فناوری، به یک مقلد تبدیل شود، بسی مایه تاسف خواهد بود.

با تکیه بر پیش بینی سیاستمداران علم آمریکا پس از یک دهه ابتلا به بیماری فراگیر و یا حمله بیولوژیک از احتمال به واقعیت مبدل شد؛ و دقیقا در چارچوب جدالی بین چین و آمریکا دو رقیب جدی در حوزه علم و فناوری در روزهایی که آمریکا در راستا افول است و چین در راه صعود. آمریکا ویروس ظاهرشده را ویروس چینی می خواند و چین نیز سربازان آمریکایی شرکت کننده در مسابقات ورزشی ارتش های دنیا را علت این شیوع این ویروس می داند.

دو سناریو در پیش است. در سناریوی اول که تکرار تاریخ است ظهور شوک جدیدی توسط کنشگران جدید در عرصه علم و فناوری خصوصا چین که بیش از یک دهه است به عنوان تهدید سلطه آمریکایی ها در اسناد بالادستی از سوی سیاست گذاران مطرح می شود. در این نبرد به سان دوره اسپوتنیک یا دنیای دوقطبی جدیدی در قالب جنگ سرد دوم شکل می گیرد که این امر محقق نمی شود مگر اینکه از دید سیاست گذاران آمریکایی این پاندمی در ایالات متحده بسان شوک دیگری بسان اسپوتنیک بتواند همزمان سیاست های علم و فناوری آمریکایی را به گونه ای متحول کند که بتواند تضمین کننده رجحان علم و فناوری آمریکا در شکلی جدید و مستمر باشد و نتایج آن به نحوی به کار گرفته شود تا در یک دوره 50 ساله دیگر فرایندی جهش وار در علم ایالات متحده پیش آید و فاصله ای که هر روز بیشتر و بیشتر از سوی کشورهای نوظهور در حال کم شدن است دوباره احیا شود و لازمه آن توقف فرایند فعلی اقتصاد دنیای در شرق دور است؛ اقتصادهای نوظهور از تپش باز ایستند و تسلط بر نفت و گاز منطقه خصوصاً عراق و ایران به عنوان منابع پایدار انرژی صورت پذیرد. این شوک باید بتواند آمریکا را از این معرکه بیرون بکشد. یکی از موانع اساسی خارجی در کنار رشد شتابان چین در این سناریو جمهوری اسلامی ایران است که از سلطه بی چون وچرای آمریکایی ها بر منابع انرژی خلیج فارس جلوگیری می کند و آمریکا با تحریم می خواهد آن را به زانو درآورد.

و یا سناریوی دوم؛ این بار نظام سلطه آمریکایی جای خود را به نظام نوینی می دهد که دیگر آمریکا یک کنشگر اصلی نخواهد بود؛ بسان از دست دادن جایگاه برتر کشورهای اروپایی که در دوران جنگ سرد به کشوری دست دومی تبدیل شدند، چراکه علیرغم پیش بینی های صریح در بیش از یک دهه غافل گیری بی معناست و بیشتر شبیه ناکارآمدی سیستمی در نظام مدیریت آمریکا جلوه می کند. یادآوری می کنم در دنیای پساکرونا هر چه رخ دهد صریحاً باید گفت تئوری دنیای سازی آمریکایی و مدیریت دنیای یکپارچه ایالات متحده را باید سرانجام یافته دانست.

در سرانجام یادآور می شوم تحقق هرکدام از سناریو های برشمرده شده می تواند نسبت به مشخص منشا ویروس از منظر محصولی از زرادخانه های بیولوژیک ایالات متحده و یا انتقال از حیوانی نظیر مورچه خوار و یا خفاش به انسان در ووهان چین را معین کند. اما رفتار رئیس جمهور ترامپ در اصرار به تحریم هر چه بیشتر جمهوری اسلامی ایران و مقابله با حشدالشعبی عراق در این شرایط پاندمی دنیای، احتمال برنامه محور بودن این پاندمی دنیای که جان بی شمار انسان را به خطر انداخته است را به ذهن بیشتر متبادر می کند، هرچند که ماه پشت ابر نمی ماند.

*ترجمه انگلیسی این یادداشت روز گذشته در رسانه های American Herald Tribune ، US Journal و Tehran Times منتشر شده است.

سرانجامی پیام/4127